Pored istraživačko-inovativne djelatnosti i transfera znanja, edukacija je najvažniji dio misije univerziteta, pogotov danas kada je zbog novih tehnologija pred mladim ljudima na dlanu „čitav svijet“, svijet digitalizacije, a još više razvojem, odnosno uticajem vještačke inteligencije (AI – Artificial intelligence sa inovativnim tehnologijama: proširene stvarnosti AR – Augmented reality, proširene virtualnosti XR – Extended reality ili virtualne stvarnosti VR – Virtual reality) na obrazovanje. Kako i gdje usmjeriti univerzitetsku edukaciju, kako mobilisati i motivsrati nove generacije studenta, kako smanjiti broj dropout studenta, kako osposobiti studente ne samo da postave i riješe eventualni problem, nego i da predvide moguće probleme, kako edukovati edukatore i kako se uopšte prilagoditi osobnostima nove alfa-generacije su teme, takođe, mnogih naučnih i stručnih kongresa i skupova.
U našim školama i na univerzitetima treba da se razvija kritičko razmišljanje i logičko zaključivanje, a ne samo mehaničko memorisanje. Univerzitet bi trebao da preuzme ulogu i odgovornost za promjenu na bolje u današnjem društvu, tj. ulogu kritičkog posmatrača društvenih događanja i razvoja, aktivno i glasno upozoravajući na devijacije u društvu uz istovremeno insistiranje na poštivanju osnovnih vrijednosti modernog demokratskog društva i vladavine prava zasnovane na moralu, etici, empatiji i humanizmu. Trebao bi da preuzme ulogu korektora društvenih događaja i društva.
Znam, da to sada i ovde izgleda pretenciozno ili samo zvuči kao parola, jer postavlja se opravdano pitanje inertnosti i arhaičnosti bh univerziteta, ali, evo ne znam, priznajem, čija je to misija i obaveza ka ostvarivanju društva znanja, inovacija, pravednijeg društva za buduće generacije.
Dostignuća i benefiti današnjih modernih društava baziraju se na znanju i osnovnim demokratskim vrijednostima, ne na klijentelizmu i konformizmu. Kada razgovarate sa univerzitetskim profesorima, rektorima, primjera radi, iz Graca, Maribora, Zagreba, Prištine, Podgorice, iz Tirane, svejedno, svi oni imaju zajednički nazivnik u svom izlaganju: autonomija i finansiranje univerziteta. Naravno, slična i još kompleksnija je priča u Bosni i Hercegovini. Mi se u Bosni i Hercegovini još borimo sa razumijevanjem značenja autonomije univerziteta.
U zadnje vrijeme, dosta se piše, a još više govori o autonomiji javnih univerziteta, odnosno o javnom i slobodnom izražavanju misli. Očigledno je da postoji miješanje političkih partija u upravljačke strukture i rad univerziteta, i to je različitog intenziteta od univerziteta do univerziteta. Istovremeno sa druge strane imamo sve veće sudjelovanje radnika univerziteta u političkim partijama, što opet, najčešće, negativno utiče na sam rad univerziteta. Svjedočimo često o nasrtajima na autonomiju univerziteta. Univerzitetski nastavnici, dekani, rektori su se spustili toliko nisko da se dodvoravaju, da idu na noge svakojakim političarima „opšte prakse“, da im masovno dodjeljuju priznanja, da im i u javnosti skladaju panegirike, od kojih bi se i Džemal Bijedić unezgodio.
Ovo su sve kompleksna pitanja i traže dublju i obuhvatniju analizu trenutnog sociološkog stanja društva. Kao osnova odgovora, nameće se moralnost i etičnost kako na visokoškolskim ustanovama, tako i u društvu uopšte. Ustavni sud Bosne i Hercegovine je tri puta po presudama U22/18 za Univerzitet u Tuzli, zatim U10/21 i U9/22 za Univerzitet u Zenici dao, nazovimo ih, smjernice za smjer i pravac u kome treba da se ide.
Zbog toga ćemo se još jednom vratiti u istoriju kao učiteljicu života (Historia magistra vitae est).
Poslije putovanja po Egiptu i Siciliji, kada je napunio 40 godina, Platon (427.-348. p.n.e.) je u Akademovoj bašči u predgrađu tadašnje Atine oko 387. godine p.n.e. osnovao školu ljubitelja mudrosti, filozofsku školu. Tu školu, nazvanu Akademija ili Platonova Akademija, koju je vodio Platon, daroviti Sokratov učenik, će mnogi pohađati, među njima i Aristotel. Načelo i cilj Akademije je prisutan i u današnjem obrazovnom procesu, i svodi se na razumijevanje opštih zakonitosti i razvijanje sposobnosti kritičkog mišljenja, preispitivanja, dijalektike, iz čega slijedi donošenje logičkih zaključaka. Akademija danas ima višestruku simboliku, to su: sloboda, progres, nezavisnost, itd.
Kuće mudrosti (Bejtul Hikma) u Bagdadu slijedila je prethodne slične institucije (škole) u Damasku i Kairu, ali je ostavila, prema dosadašnjim saznanjima, znatno značajniji trag. Pod upravom tadašnjeg halife El-Ma’muna (786.–833.) finansijska podrška Kući mudrosti i finansiranje naučnih aktivnosti je bilo značajno. Osim toga, prema određenim izvorima i samo tadašnje abasidsko društvo je cijenilo vrijednost znanja, pa su mu podršku pružali svi slojevi i dijelovi društva. Biti naučnik i prevodilac u takvom društvu bio je simbol statusa i prestiža.
Platonovu Akademiju su opljačkali, spalili i u paramparčad pretvorili rimski vojnici a Kuću mudrosti u Bagdadu mongolski. Za to im nije bilo potrebno mnogo vremena.
Da li se i u našoj civilizaciji u trećem mileniju ponavljaju istorijske greške da se nešto plemenito osmisli i izgradi, pa nakon nekog vremena sruši i pretvori u ruinu i prašinu? Koliko vremena treba da protekne da se ponovo nešto plemenito i uzvišeno počne graditi? Pitamo se danas u našem bh društvu, a i u okruženju: Kako su se univerziteti toliko spustili i dozvolili da se diskredituje i degradira automonija za koju su se generacije i generacije naučnika i akademskih djelatnika mukotrpno borile?
Sadi Širazi, čiji je i otac bježao od različitih hordi, u svom Đulistanu, prije više od 760 godina, je napisao:
Običan čovjek, neuk i nesretan u životu,
Bolji je od učenog, a nemoralnog.
Jer on je skrenuo s puta zbog sljepoće,
A učeni ima oba oka, a pao u provaliju.
